Το 2006, οι παγκόσμιες εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών ανέρχονταν σε $11.8 τρισεκατομμύρια, πολύ πάνω από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν επιμέρους χωρών, εκτός από τις Ηνωμένες Πολιτείες, των οποίων οι εξαγωγές ανέρχονταν σε πάνω από $ 1 τρισεκατομμύριο. Το παγκόσμιο εμπόριο έχει σχεδόν διπλασιαστεί σε λιγότερο από μια δεκαετία, και η αύξησή του από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι απλά συγκλονιστική.
Ο κόσμος είναι συνδεδεμένος όπως ποτέ άλλοτε στο παρελθόν μέσω του εμπορίου, και η διασύνδεση αυτή ήδη έχει τεράστιες συνέπειες και θα έχει πολλές περισσότερες στο μέλλον. Όμως, όπως ο William J. Bernstein καθιστά σαφές στο ευανάγνωστο και πολύ διαφωτιστικό βιβλίο του «A Splendid Exchange», το εμπόριο “υπήρξε μια σημαντική δύναμη στην πορεία όλης της ιστορίας της ανθρωπότητας”.
Ο Adam Smith εξήγησε στoν «Πλούτο των Εθνών» ότι οι άνθρωποι, και μόνο οι άνθρωποι, είναι προικισμένοι με «μια τάση να κάνουν δοσοληψίες και να ανταλλάσσουν ένα πράγμα για ένα άλλο». Εξίσου σημαντικό, οι δεξιότητες και τα ταλέντα δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένα σε όλη την ανθρωπότητα, ούτε οι πόροι του κόσμου είναι ισομερώς κατανεμημένοι σε όλη τη φύση. Δεδομένου ότι οι άνθρωποι έχουν επίσης την τάση να σπάνε ο ένας το κρανίο του άλλου, είτε προχωρούσαν σε ανταλλαγές για αυτά που ήθελαν, είτε κατέφευγαν σε επιδρομές. Το βιβλίο του κ. Bernstein είναι μια ιστορία της πρώτης επιλογής, μία φρέσκια άποψη, για να μην πούμε κάτι περισσότερο.
Η αρχαία Μεσοποταμία ήταν προικισμένη με εύφορα εδάφη και το νερό από τον Τίγρη και Ευφράτη, αλλά της έλειπε η πέτρα και το ξύλο για οικοδομές, και μέταλλα όπως ο χαλκός για εργαλεία και όπλα . Οι Σουμέριοι, όμως, είχαν πλεόνασμα τροφίμων για εμπόριο, ώστε να μπορούν να διαπραγματευτούν για την πέτρα από περιοχές κοντά τις πηγές των ποταμών, ξυλεία από το σημερινό Λίβανο, και μέταλλα από το Σινά, την Κύπρο και αλλού.
Η έκταση του αρχαίου εμπορίου ήταν τεράστια. Ένα μόνο ναυάγιο της Εποχής του Χαλκού, γύρω στο 1350 π.Χ. κοντά στο Bodrum, μια τουρκική παραλιακή πόλη, απέδωσε 10 τόνους χαλκού και έναν τόνο ράβδων κασσίτερου, μαζί με άλλα εμπορεύματα όπως ελεφαντόδοντο. (Η ιδανική αναλογία χαλκού με κασσίτερο για την κατασκευή ορειχάλκου είναι 10 προς 1.)
Από τους ρωμαϊκούς χρόνους τεράστιες αρμάδες μετέφεραν σιτηρά από την Αίγυπτο, ελληνικό κρασί, ισπανικό χαλκό και ασήμι, και εκατό άλλα εμπορεύματα σε όλη τη Μεσόγειο . Στην Ινδία έχουν βρεθεί πλούσια αποθέματα ρωμαϊκών νομισμάτων που είχαν φτάσει εκεί για να πληρωθούν τα πολυπόθητα μπαχαρικά που αγόραζαν οι Ρωμαίοι, και ειδικά το πιπέρι. Το μετάξι από την Κίνα – το οποίο κυριολεκτικά άξιζε το βάρος του σε χρυσό – ταξίδευε μέσα από την καρδιά της Ασίας στον Δρόμο του Μεταξιού, για να φθάσει στις αγορές της Δύσης.
Καθώς η Δύση κατέρρευσε στο τέλος της αρχαιότητας, το ίδιο έκανε και το εμπόριό της μεγάλων αποστάσεων. Λίγα ρωμαϊκά νομίσματα που χρονολογούνται αργότερα από το 180 μ.Χ. βρέθηκαν στην Ινδία, καθώς η ρωμαϊκή οικονομία άρχισε να έχει ελλείψεις σε χρυσό και ασήμι. Μετά την άνοδο του Ισλάμ, οι Αραβες κυριάρχησαν στις μεγάλες εμπορικές οδούς του Ινδικού Ωκεανού. Και καθώς η Δυτική Ευρώπη άρχισε να αναβιώνει οικονομικά, ένα έντονο εμπόριο άρχισε να αναπτύσσεται μεταξύ των ανερχόμενων δυνάμεων στη Βενετία και τη Μέση Ανατολή. (Η Βενετία παρείχε σκλάβους από την Κριμαία και τον Καύκασο, σε αντάλλαγμα για μπαχαρικά και ζάχαρη.)
Όταν η οθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης απέκλεισε το θαλάσσιο δρόμο προς την Κριμαία, η Ευρώπη άρχισε να αναζητά άλλες διαδρομές για να φτάσει τους πόρους της Ανατολής και να εξαλείψει τους μεσάζοντες. Ο Χριστόφορος Κολόμβος έπλευσε δυτικά το 1492 και σκόνταψε επάνω στο Νέο Κόσμο. Ο Βασκο ντα Γκάμα έφθασε στην Ινδία το 1498 , έχοντας διαπλεύσει το νότιο άκρο της Αφρικής. Ο σύγχρονος κόσμος δημιουργήθηκε, χάρη στο εμπόριο.
Η ιστορία του παγκόσμιου εμπορίου είναι τόσο μεγάλη και τόσο εκτεταμένη, που ο κ. Bernstein θα μπορούσε εύκολα να καταλήξει σε ένα τεράστιο εγκυκλοπαιδικό βιβλίο. Ευτυχώς αυτό δεν ισχύει. Με το να αντιμετωπίσει πολλές πτυχές θεματικά, και όχι με αυστηρά χρονολογική σειρά, δείχνει σε λιγότερες από 400 ευανάγνωστες σελίδες πώς οι άνθρωποι και τα έθνη έχουν αντιμετωπίσει τα ίδια προβλήματα ξανά και ξανά και συχνά τα έχουν επιλύσει με τον ίδιο τρόπο.
Το φτωχό έδαφος και η ελάχιστη βροχή στην αρχαία Ελλάδα, για παράδειγμα, σήμαινε ότι η καταλληλότητα του εδάφους για την καλλιέργεια σιτηρών ήταν περιορισμένη, ενώ τα αμπέλια και οι ελιές μεγάλωναν σε αφθονία. Για να εξάγει το κρασί και το ελαιόλαδο, η Αθήνα ανέπτυξε μια κεραμική βιομηχανία για να κατασκευάζει τους αμφορείς μέσα στους οποίους μεταφέρονταν τα εν λόγω προϊόντα . Καθώς το ελληνικό εμπόριο και οι αποικίες άκμασαν σε όλο το μήκος και το πλάτος της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, μία ισχυρή ναυτική δύναμη ήταν απαραίτητη για την καταστολή της πειρατείας. Η αθηναϊκή αυτοκρατορία αναπτύχθηκε για τον έλεγχο κρίσιμων σημείων, όπως τα Δαρδανέλια και ο Βόσπορος, τα οποία οδηγούσαν στην πλούσια γη των σιτηρών, εκεί που είναι τώρα η Ουκρανία.
Αυτή η διαδοχή εμπορίου, αποικιών, ναυτικής δύναμης και αυτοκρατορίας επαναλήφθηκε με τους Βενετούς και τους Γενουάτες, τους Πορτογάλους, τους Ολλανδούς και τους Βρετανούς. Ακόμη και τα στρατηγικά στενά έχουν μείνει τα ίδια: Σουέζ, τα Στενά του Ορμούζ που οδηγούν στον Περσικό Κόλπο, τα Στενά της Μάλακκας που οδηγούν στην Ανατολική Ασία, ο Βόσπορος και τα Δαρδανέλια. Μόνο που τώρα, αντί των σκλάβων και των μπαχαρικών, αυτό που ρέει μέσα από αυτά είναι το πετρέλαιο.
Ο κ. Bernstein είναι ένας πολύ καλός συγγραφέας και ξέρει πώς να διηγηθεί μια μεγάλη ιστορία καλά. Και ο ίδιος περιλαμβάνει πολλά σε αυτό το βιβλίο, από τον περίπλου του κόσμου από τον Francis Drake (το οποίο απέδωσε στους υποστηρικτές του, όπως η βασίλισσα Ελισάβετ Α, £ 50 για κάθε μία που είχε επενδυθεί), ως την καταστροφική πανούκλα (Μαύρο Θάνατο) που ακολούθησε τις αγωνιώδεις εμπορικές διαδρομές, μεταξύ της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Αλλά ποτέ δεν χάνει την ενόραση του τελικού στόχου του: να δείξει πώς το εμπόριο διαμόρφωσε τον κόσμο στο παρελθόν και θα διαμορφώσει τον κόσμο στο μέλλον, είτε μας αρέσει είτε όχι.
Το «A Splendid Exchange» είναι ένα υπέροχο βιβλίο.
Μετάφραση της βιβλιοκριτικής στους New York Times για το βιβλίο του William J. Bernstein, A Splendid Exchange: How Trade Shaped the World, New York, Atlantic Books
Διεθνης Οικονομικη 