Οι διακρατικές οικονομικές σχέσεις και το διεθνές εμπόριο αποτελούν σημαντικές δραστηριότητες που χάνονται στα βάθη των αιώνων. Στη διάλεξη αυτή αναφερόμαστε στο πως εξελίχθηκε ιστορικά το διεθνές εμπόριο, ποια προϊόντα και ποιες περιοχές του κόσμου αφορούσε, και πως φθάσαμε στη σημερινή δεύτερη εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Επιπλέον αναφερόμαστε στη διάρθρωση και τη σημασία του διεθνούς εμπορίου σήμερα, και αναλύουμε το πρώτο υπόδειγμα που εξηγεί τη διάρθρωση του εμπορίου μεταξύ χωρών, το υπόδειγμα της βαρύτητας.
Η Μεσοποταμία και οι Φοίνικες
Αποσπασματικά στοιχεία, ιδιαίτερα λίθινα εργαλεία και προϊόντα από οψιδιανό, υποδεικνύουν ότι υπήρχε εμπόριο μακράς εμβέλειας ήδη από τη Λίθινη Εποχή.
Τα πρώτα γραπτά κείμενα της Μεσοποταμίας αναφέρονται στην εξαγωγή πλεονασμάτων σιτηρών και υφασμάτων από την εύφορη γη μεταξύ του Τίγρη και του Ευφράτη, καθώς και στην εισαγωγή στρατηγικών μετάλλων και δομικών υλικών, που έλειπαν εντελώς από τα προσχωσιγενή εδάφη της.
Αυτός ο πρώτος άξονας του εμπορίου έφθασε σταδιακά να καλύπτει τρεις χιλιάδες μίλια από τα βουνά της Ανατολίας, μέσω της Μεσοποταμίας, στον Περσικό Κόλπο, στις απέναντι ακτές του Ινδικού Ωκεανού και μέχρι τον Ινδό ποταμό. Οι κόμβοι του εμπορίου αυτού ήταν διαδοχικά μεγάλα εμπορικά κέντρα στην Ουρ, Ακκάδ, Βαβυλώνα, και Νινευή (όλα βρίσκονται στο σύγχρονο Ιράκ).
Ο όγκος και η πολυπλοκότητα των εμπορικών συναλλαγών μέσω αυτών των πόλεων επεκτάθηκε με την πάροδο του χρόνου, πρώτα στη Μέση Ανατολή, στη συνέχεια προς τα δυτικά, μέσω της Μεσογείου έως την ευρωπαϊκή ακτή του Ατλαντικού, όπου κυριαρχούσαν οι Φοίνικες.
Η Αρχαία Ελλάδα
Οι ελληνικές πόλεις αντήλλασαν κατά βάση ελαιόλαδο, κρασί, οικιακά σκεύη και μέταλλα με σιτηρά από πιο εύφορες περιοχές στην Αίγυπτο, στον Εύξεινο Πόντο, τη Μικρά Ασία και τη Σικελία.
Προκειμένου να προωθήσουν τα συμφέροντά τους και να διασφαλίσουν τις εμπορικές διόδους οι πόλεις-κράτη της Αρχαίας Ελλάδας είχαν ιδρύσει αποικίες σε στρατηγικά σημεία της ευρύτερης περιοχής γύρω από την Ελλάδα.
Μία ομάδα πόλεων-κρατών, όπως η Σπάρτη, η Κόρινθος και τα Μέγαρα, ειδικεύτηκαν στο εμπόριο σιτηρών με τη Σικελία, ενώ μία άλλη ομάδα, η Αθήνα και οι σύμμαχοί της στο Αιγαίο, στο εμπόριο σιτηρών με την περιοχή του (Ευξείνου) Πόντου.
Η δημιουργία και η άνοδος της Αθηναϊκής Συμμαχίας στο Αιγαίο οφείλεται ακριβώς στην ανάγκη ελέγχου των εμπορικών διόδων και ασφαλούς ναυσιπλοϊας στο Αιγαίο, στη σύντομη περίοδο μεταξύ Μαϊου και Σεπτεμβρίου κάθε χρόνου, όταν τα αθηναϊκά πλοία μπορούσαν να πλέουν από και προς τον Εύξεινο Πόντο.
Ο ανταγωνισμός για τον έλεγχο των εμπορικών διόδων μεταξύ της Αθηναϊκής Συμμαχίας και της Σπάρτης, ήταν τόσο έντονος, που τελικά οδήγησε στους Πελοποννησιακούς Πολέμους.
Η Σημασία του Ελέγχου των Εμπορικών Διόδων
Αυτό που άφησε ως παρακαταθήκη η Αρχαία Ελλάδα, δηλαδή η σημασία του ελέγχου των θαλασσίων εμπορικών διόδων, εξελίχθηκε σε κρίσιμο παράγοντα και αργότερα, τόσο στην περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όσο και στην περίοδο της Δημοκρατίας της Βενετίας.
Ο ίδιος αυτός παράγων εξηγεί σε μεγάλο βαθμο την άνοδο και επικράτηση του Ισλάμ για σχεδόν χίλια χρόνια, την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία που ακολούθησε τον διάπλου του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας, την ανάδειξη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και τη σύγχρονη παντοκρατορία των ΗΠΑ.
Οι Ελληνιστικοί Χρόνοι και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Ο όγκος και η πολυπλοκότητα των διεθνών εμπορικών συναλλαγών άρχισε να επεκτείνεται στους Ελληνιστικούς χρόνους.
Πρώτα επεκτάθηκε στη Μέση Ανατολή και στη συνέχεια τόσο προς τα δυτικά, μέσω της Μεσογείου έως την ευρωπαϊκή ακτή του Ατλαντικού, και ανατολικά και σε όλη τη διαδρομή προς την Κίνα.
Μέχρι τη στιγμή που έπεσε η Ρώμη, τα εμπορεύματα διακινούνταν μέσω ξηράς και θάλασσας, σε όλη τη διαδρομή μεταξύ του Λονδίνου και της κινεζικής πρωτεύουσας των Χαν στο Τσανγκχάν.
Το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση παρέχει μία φυσική τομή μεταξύ του έντονου εμπορίου του αρχαίου κόσμου και της εποχής που ακολούθησε.
Ο Ινδικός Ωκεανός και το Ισλάμ
Ήδη από τους Ελληνιστικούς χρόνους, ιδιαίτερη ρόλο για το διεθνές εμπόριο έπαιξε ο Ινδικός Ωκεανός.
Αυτή η ιστορία ξεκινάει στην απόμακρη δυτική Αραβία κατά την ύστερη αρχαιότητα, όταν ο Ίππαλος εκμεταλλεύθηκε τους μουσώνες για να διαπλεύσει τον Ινδικό απο τη έξοδο της Ερυθράς Θάλασσας ως τα παράλια της Ινδίας.
Ο Ινδικός Ωκεανός συνδυάζεται αργότερα με την εκρηκτική εξάπλωση της θρησκείας του εμπορίου, του Ισλάμ, της οποίας ο ιδρυτής, ο Προφήτης Μωάμεθ, ήταν και ο ίδιος έμπορος.
Η επιρροή του Ισλάμ επεκτάθηκε από την Ανδαλουσία ως τις Φιλιππίνες.
Το Ισλάμ συνέδεσε ένα προηγμένο σύστημα μεγάλων εμπορικών λιμένων, όπου δίκτυα τοπικών και εμπορικών οικογενειών και κάστες από παντού αναμειγνύονταν με ένα σκοπό: το κέρδος.
Αυτό το σύστημα, χαρακτηριζόταν από την σχεδόν παντελή απουσία των Ευρωπαίων, οι οποίοι είχαν αποκλειστεί από τον Ινδικό Ωκεανό για σχεδόν μια χιλιετία από τις μουσουλμανικές κατακτήσεις στην Αραβία, την Ασία και την Αφρική.
Η Απαρχή της Ευρωπαϊκής Κυριαρχίας
Το μεγάλο αυτό πολυ-πολιτισμικό εμπορικό σύστημα συνετρίβη όταν ο Βάσκο Ντα Γκάμα πλαγιοκόπησε τον ισλαμικό «αποκλεισμό», ο οποίος σταματούσε τους ευρωπαίους εμπόρους στις δυτικές πύλες του Ινδικού Ωκεανού.
Ο πορτογαλικός διάπλους του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας οδήγησε σταδιακά στη σημερινή εποχή της Δυτικής εμπορικής κυριαρχίας.
Μέσα σε λίγες δεκαετίες μετά το κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός, η Πορτογαλία εγκαθιδρύθηκε ως ο κυρίαρχος του Ινδικού Ωκεανού στην Γκόα και σφράγισε τα ανατολικά και δυτικά σημεία ελέγχου του στην Μάλακκα και το Ορμούζ, παρά το ότι απέτυχε να καταλάβει τη είσοδο της Ερυθράς Θάλασσας στο Άντεν.
Έναν αιώνα αργότερα, οι Πορτογάλοι εκτοπίστηκαν από τους Ολλανδούς, οι οποίοι με τη σειρά τους επισκιάστηκαν από την Αγγλική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών και τη Βρετανική Αυτοκρατορία.
Οι Δύο Εποχές της Παγκοσμιοποίησης
Έως τη βιομηχανική επανάσταση, το διεθνές εμπόριο μακράς εμβέλειας μεταξύ Ασίας και Ευρώπης αφορούσε υψηλής αξίας φορτία, όπως το μετάξι, τα αρώματα και τα μπαχαρικά.
Σταδιακά επεκτάθηκε σε προϊόντα όπως το τσάϊ, τα βαμβακερά υφάσματα και σε λιγότερο πολύτιμα και πιο ογκώδη και ευπαθή προϊόντα.
Με τα πρώτα ευρωπαϊκά ταξίδια στο Νέο Κόσμο, αυτή η διαδικασία της παγκόσμιας ολοκλήρωσης επιταχύνθηκε.
Τους τελευταίους δύο αιώνες υπήρξαν δύο εποχές παγκοσμιοποίησης όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Η πρώτη διήρκεσε από τα μέσα του 19ου αιώνα ως την κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και η δεύτερη, από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έως σήμερα.
Η πρώτη εποχή της παγκοσμιοποίησης εδράζεται στη μεγάλη ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και της μετανάστευσης μεταξύ Ευρώπης, Βόρειας Αμερικής και Ασίας, λόγω οικονομικών, τεχνολογικών και πολιτικών παραγόντων.
Τέτοιοι παράγοντες ήταν η βιομηχανική επανάσταση, η μεγάλη μείωση της διάρκειας διάπλου του Ατλαντικού και του Ινδικού, εφευρέσεις που διευκόλυναν τις μεταφορές και επικοινωνίες, όπως το ατμόπλοιο και ο τηλέγραφος, η διαφορά των πραγματικών μισθών μεταξύ “νέου” και “παλαιού” κόσμου, αλλά και τεχνολογικές εξελίξεις όπως οι καταψύκτες στα πλοία.
Επιπλέον, η πρώτη εποχή της παγκοσμιοποίησης ενισχύθηκε από την ειρήνη στην Ευρώπη και τη νομισματική σταθερότητα που παρείχε ο διεθνής κανόνας χρυσού.
Η δεύτερη εποχή της παγκοσμιοποίησης οφείλεται στη σταδιακή άρση των εμποδίων στο διεθνές εμπόριο που είχαν εγερθεί στην περίοδο του μεσοπολέμου, στο σύστημα σταθερών ισοτιμιών του Bretton Woods και στη σταθερότητα που προσέφερε μετά τη δεκαετία του 1970 το σύστημα των κυμαινομένων ισοτιμιών, σε περαιτέρω τεχνολογικές εξελίξεις όπως τα αεριωθούμενα, τα πλοία κονταίηνερ, οι τηλεπικοινωνίες και το διαδίκτυο, αλλά και σε πολιτικές εξελίξεις, όπως η Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και, αργότερα, η κατάρρευση του συστήματος του λεγόμενου “υπαρκτού” σοσιαλισμού.
Η Εξέλιξη της Διάρθρωσης του Διεθνούς Εμπορίου
Έως και πριν από ένα αιώνα, οι εξαγωγές κάθε χώρας εξαρτώντο κυρίως από το κλίμα και τους φυσικούς της πόρους.
Οι χώρες των τροπικών εξήγαν προϊόντα όπως ο καφές και το βαμβάκι. Χώρες με μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις όπως οι ΗΠΑ και η Αυστραλία έκαναν εξαγωγές τροφίμων στις πυκνοκατοικημένες χώρες της Ευρώπης, οι εξαγωγές των οποίων ήταν κυρίως προϊόντα μεταποίησης.
Σήμερα τα βιομηχανικά προϊόντα είναι πολύ πιο σημαντικά από τους φυσικούς πόρους, ενώ μεγάλο μέρος του διεθνούς εμπορίου είναι ενδοκλαδικό.
Επιπλέον, έχουν δημιουργηθεί παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες, με μεγάλο μέρος της τελικής συναρμολόγησης πολλών βιομηχανικών προϊόντων να έχει μετακινηθεί στην Κίνα και άλλες χώρες χαμηλού εργατικού κόστους.
Ολόκληροι κλάδοι ηλεκτρονικών υπηρεσιών έχουν μετακινηθεί σε χώρες όπως η Ινδία, με χαμηλό κόστος και εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό, που εξάγουν τις σχετικές υπηρεσίες στις δυτικές οικονομίες.
Το διεθνές εμπόριο σήμερα είναι κατά κύριο λόγο εμπόριο προϊόντων μεταποίησης (55% του συνόλου του εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών), και κατά δεύτερο λόγο εμπόριο υπηρεσιών (20% του συνόλου) και πρώτων υλών, όπως καύσιμα και μεταλλεύματα (17% του συνόλου).
Η σημασία του εμπορίου αγροτικών προϊόντων έχει μειωθεί μόλις στο 8% του συνολικού εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών.
Επιπλέον, το 88,5% του διεθνούς εμπορίου αφορά τις αναπτυγμένες οικονομίες, είτε ως εξαγωγείς, είτε ως εισαγωγείς, ενώ μόνο το 11,5% του συνολικού εμπορίου αγαθών είναι αμιγώς μεταξύ αναδυομένων και αναπτυσσομένων οικονομιών.
Πολιτικές Διαμάχες Αναφορικά με το Διεθνές Εμπόριο
Στον 19ο αιώνα, οι πολιτικές διαμάχες γύρω από το εμπόριο ήταν πιο εύκολο να εξηγηθούν. Αφορούσαν κυρίως τα διαφορετικά συμφέροντα των Άγγλων γαιοκτημόνων, που επιζητούσαν την προστασία από φθηνές εισαγωγές τροφίμων, και των Άγγλων βιομηχάνων, που εξήγαν μεγάλο μέρος της παραγωγής τους, και ήταν κατά του προστατευτισμού.
Σήμερα τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και πολύπλοκα. Οι πολιτικές διαμάχες φαίνεται να εδράζονται γύρω από τα αντικρουόμενα συμφέροντα των βιομηχανικών εργατών στις βιομηχανικές και τις αναπτυσσόμενες χώρες.
Μέγεθος Οικονομιών και Γεωγραφική Απόσταση: Το Υπόδειγμα της Βαρύτητας
Το απλούστερο υπόδειγμα του διεθνούς εμπορίου είναι το υπόδειγμα της βαρύτητας. Το υπόδειγμα αυτό δίνει έμφαση στο μέγεθος και τη γεωγραφική απόσταση των οικονομιών ως βασικών προσδιοριστικών παραγόντων του μεταξύ τους εμπορίου. Η θεωρία πίσω από το υπόδειγμα της βαρύτητας είναι εξαιρετικά απλή. Όσο μεγαλύτερη είναι μία οικονομία, τόσο μεγαλύτερες είναι οι εισαγωγές της, γιατί έχει υψηλότερο συνολικό εισόδημα και υψηλότερη ζήτηση για όλα τα προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων των εισαγομένων. Επιπλέον, τόσο μεγαλύτερες είναι και οι εξαγωγές της, διότι οι μεγαλύτερες οικονομίες έχουν ευρύτερη εσωτερική αγορά, άρα μεγαλύτερη ποικιλία στην παραγωγή και τις εξαγωγές τους. Ο αρνητικός ρόλος της γεωγραφικής απόστασης είναι επίσης εύκολο να εξηγηθεί, διότι το κόστος του διεθνούς εμπορίου (κόστος μεταφοράς αγαθών και υπηρεσιών) μεταξύ δύο οικονομιών είναι ανάλογο της γεωγραφικής απόστασης.
Παρά τη σχετική υψηλή προβλεπτική του ικανότητα, το υπόδειγμα της βαρύτητας είναι ενδιαφέρον και για το τι δεν προβλέπει, καθώς το υπόδειγμα αυτό θεωρεί ως δεδομένες τις διαφορές στη διάρθρωση και στους πόρους μεταξύ των οικονομιών. Οι πιο σύνθετες, και ενδιαφέρουσες, θεωρίες για τη διάρθρωση του διεθνούς εμπορίου, όπως οι θεωρίες του συγκριτικού πλεονεκτήματος, των διαφορών στη σχετική διαθεσιμότητα των συντελεστών παραγωγής, των εξωτερικών οικονομιών και των αυξουσών αποδόσεων κλίμακας, τις οποίες θα εξετάσουμε παρακάτω, δίνουν έμφαση στις διαφορές μεταξύ των οικονομιών ως πηγών ωφελειών από το μεταξύ τους εμπόριο. Αυτές οι διαφορές, μαζί με το μέγεθος των οικονομιών και την γεωγραφική τους απόσταση, καθώς και την ύπαρξη ή μη διοικητικών και οικονομικών εμποδίων στο εμπόριο, παίζουν σημαντικό ρόλο στη δομή και την εξέλιξη του διεθνούς εμπορίου.
Οι Θεωρίες του Διεθνούς Εμπορίου
Οι πιο σύνθετες, και ενδιαφέρουσες, θεωρίες για τη διάρθρωση του διεθνούς εμπορίου, δίνουν έμφαση στις διαφορές στην παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής, αλλά και στις διαφορές στους διαθέσιμους πόρους ή στη διαρθρωση των οικονομιών.
Οι θεωρίες αυτές είναι οι θεωρίες του συγκριτικού πλεονεκτήματος, των διαφορών στη διαθεσιμότητα των συντελεστών παραγωγής, των εξωτερικών οικονομιών και των αυξουσών αποδόσεων κλίμακας.
Αυτές οι θεωρίες, μαζί με το μέγεθος των οικονομιών και την γεωγραφική τους απόσταση, καθώς και η ύπαρξη ή μη διοικητικών και οικονομικών εμποδίων στο εμπόριο, παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξήγηση της δομής και της εξέλιξης του διεθνούς εμπορίου.
Η εξέταση των θεωριών αυτών είναι ένα από τα βασικά αντικείμενα της διεθνούς οικονομικής και θα μας απασχολήσει στις επόμενες διαλέξεις.
Σύνδεσμος στις Διαφάνειες της Διάλεξης
Συμπληρωματικό Υλικό: Πως το Εμπόριο Διαμόρφωσε τον Κόσμο
Συμπληρωματικό Υλικό: Είναι η Παγκοσμιοποίηση Ένα Νέο Φαινόμενο;
Συμπληρωματικό Υλικό: Η Ναυτιλία και το Κόστος Μεταφοράς Εμπορευμάτων
Διδακτικά Εγχειρίδια
Κεφάλαιο 2 στο Διεθνής Οικονομική και Παγκόσμια Οικονομία
Κεφάλαιο 2 στο Διεθνής Οικονομική: Θεωρία και Πολιτική
Διεθνης Οικονομικη 